ଈଶାଵାସ୍ୟୋପନିଷତ୍ Ishavasyopanishat odia with Adi Shankara Bhashya

ଈଶାଵାସ୍ୟୋପନିଷତ୍ ଶ୍ରୀମଚ୍ଛଙ୍କରାଚାର୍ୟଵିରଚିତେନଭାଷ୍ୟେଣସହିତା

“ଈଶା ଵାସ୍ୟମ୍” ଇତ୍ୟାଦୟୋ ମନ୍ତ୍ରାଃ କର୍ମସ୍ଵଵିନିୟୁକ୍ତାଃ, ତେଷାମକର୍ମଶେଷସ୍ୟାତ୍ମନୋ
ୟାଥାତ୍ମ୍ୟପ୍ରକାଶକତ୍ଵାତ୍ । ୟାଥାତ୍ମ୍ୟଂ ଚାତ୍ମନଃ ଶୁଦ୍ଧତ୍ଵାପାପଵିଦ୍ଧତ୍ଵୈକତ୍ଵ-
ନିତ୍ୟତ୍ଵାଶରୀରତ୍ଵସର୍ଵଗତତ୍ଵାଦି ଵକ୍ଷ୍ୟମାଣମ୍ । ତଚ୍ଚ କର୍ମଣା
ଵିରୁଧ୍ୟତ ଇତି ୟୁକ୍ତ ଏଵୈଷାଂ କର୍ମସ୍ଵଵିନିୟୋଗଃ । ନ ହ୍ୟେଵଂଲକ୍ଷଣମାତ୍ମନୋ
ୟାଥାତ୍ମ୍ୟମ୍ ଉତ୍ପାଦ୍ୟଂ ଵିକାର୍ୟମ୍ ଆପ୍ୟଂ ସଂସ୍କାର୍ୟଂ କର୍ତୃଭୋକ୍ତୃରୂପଂ ଵା ୟେନ କର୍ମଶେଷତା
ସ୍ୟାତ୍; ସର୍ଵାସାମୁପନିଷଦାମାତ୍ମୟାଥାତ୍ମ୍ୟନିରୂପଣେନୈଵୋପକ୍ଷୟାତ୍, ଗୀତାନାଂ
ମୋକ୍ଷଧର୍ମାଣାଂ ଚୈଵଂପରତ୍ଵାତ୍ । ତସ୍ମାଦାତ୍ମନୋଽନେକତ୍ଵକର୍ତୃତ୍ଵଭୋକ୍ତୃତ୍ଵାଦି
ଚ ଅଶୁଦ୍ଧତ୍ଵପାପଵିଦ୍ଧତ୍ଵାଦି ଚୋପାଦାୟ ଲୋକବୁଦ୍ଧିସିଦ୍ଧଂ କର୍ମାଣି ଵିହିତାନି ।
ୟୋ ହି କର୍ମଫଲେନାର୍ଥୀ ଦୃଷ୍ଟେନ ବ୍ରହ୍ମଵର୍ଚସାଦିନା ଅଦୃଷ୍ଟେନ ସ୍ଵର୍ଗାଦିନା
ଚ ଦ୍ଵିଜାତିରହଂ ନ କାଣତ୍ଵକୁଣିତ୍ଵାଦ୍ୟନଧିକାରପ୍ରୟୋଜକଧର୍ମଵାନିତ୍ୟାତ୍ମାନଂ
ମନ୍ୟତେ ସୋଽଧିକ୍ରିୟତେ କର୍ମସ୍ଵିତି ହ୍ୟଧିକାରଵିଦୋ ଵଦନ୍ତି । ତସ୍ମାଦେତେ ମନ୍ତ୍ରା ଆତ୍ମନୋ
ୟାଥାତ୍ମ୍ୟପ୍ରକାଶନେନ ଆତ୍ମଵିଷୟଂ ସ୍ଵାଭାଵିକକର୍ମ୍ଵିଜ୍ଞାନଂ ନିଵର୍ତୟନ୍ତଃ
ଶୋକମୋହାଦିସଂସାରଧର୍ମଵିଚ୍ଛିତ୍ତିସାଧନମାତ୍ମୈକତ୍ଵାଦିଵିଜ୍ଞାନମୁତ୍ପାଦୟନ୍ତୀତି ।
ଏଵମୁକ୍ତାଧିକାର୍ୟଭିଧେୟସମ୍ବନ୍ଧପ୍ରୟୋଜନାନ୍ମନ୍ତ୍ରାନ୍ସଙ୍କ୍ଷେପତୋ ଵ୍ୟାଖ୍ୟାସ୍ୟାମଃ –

ଓଂ ଈଶା ଵାସ୍ୟମିଦ⁠ ସର୍ଵଂ ୟତ୍କିଂ ଚ ଜଗତ୍ୟାଂ ଜଗତ୍ ।
ତେନ ତ୍ୟକ୍ତେନ ଭୁଞ୍ଜୀଥା ମା ଗୃଧଃ କସ୍ୟ ସ୍ଵିଦ୍ଧନମ୍ ॥ ୧॥

ଈଶା ଈଷ୍ଟେ ଇତି ଈଟ୍, ତେନ ଈଶା । ଈଶିତା
ପରମେଶ୍ଵରଃ ପରମାତ୍ମା ସର୍ଵସ୍ୟ । ସ ହି ସର୍ଵମୀଷ୍ଟେ ସର୍ଵଜନ୍ତୂନାମାତ୍ମା ସନ୍
ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମତୟା । ତେନ ସ୍ଵେନ ରୂପେଣାତ୍ମନା ଈଶା ଵାସ୍ୟମ୍ ଆଚ୍ଛାଦନୀୟମ୍ । କିମ୍?
ଇଦଂ ସର୍ଵଂ ୟତ୍କିଂ ଚ ୟତ୍କିଂଚିତ୍ ଜଗତ୍ୟାଂ ପୃଥିଵ୍ୟାଂ ଜଗତ୍ ତତ୍ସର୍ଵମ୍ । ସ୍ଵେନାତ୍ମନା ଈଶେନ
ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମତୟା ଅହମେଵେଦଂ ସର୍ଵମିତି ପରମାର୍ଥସତ୍ୟରୂପେଣାନୃତମିଦଂ ସର୍ଵଂ
ଚରାଚରମାଚ୍ଛାଦନୀୟଂ ପରମାତ୍ମନା । ୟଥା ଚନ୍ଦନାଗର୍ଵାଦେରୁଦକାଦି-
ସମ୍ବନ୍ଧଜକ୍ଲେଦାଦିଜମୌପାଧିକଂ ଦୌର୍ଗନ୍ଧ୍ୟଂ ତତ୍ସ୍ଵରୂପନିଘର୍ଷଣେନାଚ୍ଛାଦ୍ୟତେ
ସ୍ଵେନ ପାରମାର୍ଥିକେନ ଗନ୍ଧେନ, ତଦ୍ଵଦେଵ ହି ସ୍ଵାତ୍ମନ୍ୟଧ୍ୟସ୍ତଂ ସ୍ଵାଭାଵିକଂ
କର୍ତୃତ୍ଵଭୋକ୍ତୃତ୍ଵାଦିଲକ୍ଷଣଂ ଜଗଦ୍ଦ୍ଵୈତରୂପଂ ପୃଥିଵ୍ୟାଂ, ଜଗତ୍ୟା-
ମିତ୍ୟୁପଲକ୍ଷଣାର୍ଥତ୍ଵାତ୍ସର୍ଵମେଵ ନାମରୂପକର୍ମାଖ୍ୟଂ ଵିକାରଜାତଂ ପରମାର୍ଥସତ୍ୟାତ୍ମଭାଵନୟା
ତ୍ୟକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଏଵମୀଶ୍ଵରାତ୍ମଭାଵନୟା ୟୁକ୍ତସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଦ୍ୟେଷଣାତ୍ରୟସଂନ୍ୟାସେ
ଏଵାଧିକାରଃ, ନ କର୍ମସୁ । ତେନ ତ୍ୟକ୍ତେନ ତ୍ୟାଗେନେତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ହି
ତ୍ୟକ୍ତୋ ମୃତଃ ପୁତ୍ରୋ ଭୃତ୍ୟୋ ଵା ଆତ୍ମସମ୍ବନ୍ଧିତାଭାଵାଦାତ୍ମାନଂ ପାଲୟତି ।
ଅତସ୍ତ୍ୟାଗେନେତ୍ୟୟମେଵାର୍ଥଃ । ଭୁଞ୍ଜୀଥାଃ ପାଲୟେଥାଃ । ଏଵଂ
ତ୍ୟକ୍ତୈଷଣସ୍ତ୍ଵଂ ମା ଗୃଧଃ ଗୃଧିମ୍ ଆକାଙ୍କ୍ଷାଂ ମା କାର୍ଷୀଃ ଧନଵିଷୟାମ୍ ।
କସ୍ୟ ସ୍ଵିତ୍ କସ୍ୟଚିତ୍ ପରସ୍ୟ ସ୍ଵସ୍ୟ ଵା ଧନଂ ମା କାଙ୍କ୍ଷୀରିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ସ୍ଵିଦିତ୍ୟନର୍ଥକୋ ନିପାତଃ । ଅଥଵା, ମା ଗୃଧଃ । କସ୍ମାତ୍? କସ୍ୟସ୍ଵିଦ୍ଧନମ୍
ଇତ୍ୟାକ୍ଷେପାର୍ଥଃ । ନ କସ୍ୟଚିଦ୍ଧନମସ୍ତି, ୟଦ୍ଗୃଧ୍ୟେତ । ଆତ୍ମୈଵେଦଂ ସର୍ଵମିତୀଶ୍ଵରଭାଵନୟା
ସର୍ଵଂ ତ୍ୟକ୍ତମ୍ । ଅତ ଆତ୍ମନ ଏଵେଦଂ ସର୍ଵମ୍, ଆତ୍ମୈଵ ଚ ସର୍ଵମ୍ । ଅତୋ ମିଥ୍ୟାଵିଷୟାଂ
ଗୃଧିଂ ମା କାର୍ଷୀରିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ଏଵମାତ୍ମଵିଦଃ ପୁତ୍ରାଦ୍ୟେଷଣାତ୍ରୟସଂନ୍ୟାସେନାତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠତୟା ଆତ୍ମା
ରକ୍ଷିତଵ୍ୟ ଇତ୍ୟେଷ ଵେଦାର୍ଥଃ । ଅଥେତରସ୍ୟ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞତୟାତ୍ମଗ୍ରହଣାଶକ୍ତସ୍ୟ
ଇଦମୁପଦିଶତି ମନ୍ତ୍ରଃ –

କୁର୍ଵନ୍ନେଵେହ କର୍ମାଣି ଜିଜୀଵିଷେଚ୍ଛତ⁠ ସମାଃ ।
ଏଵଂ ତ୍ଵୟି ନାନ୍ୟଥେତୋଽସ୍ତି ନ କର୍ମ ଲିପ୍ୟତେ ନରେ ॥ ୨॥

କୁର୍ଵନ୍ନେଵ ନିର୍ଵର୍ତୟନ୍ନେଵ ଇହ କର୍ମାଣି ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୀନି ଜିଜୀଵିଷେତ୍ ଜୀଵିତୁମିଚ୍ଛେତ୍
ଶତଂ ଶତସଙ୍ଖ୍ୟାକାଃ ସମାଃ ସଂଵତ୍ସରାନ୍ । ତାଵଦ୍ଧି ପୁରୁଷସ୍ୟ
ପରମାୟୁର୍ନିରୂପିତମ୍ । ତଥା ଚ ପ୍ରାପ୍ତାନୁଵାଦେନ ୟଜ୍ଜିଜୀଵିଷେଚ୍ଛତଂ
ଵର୍ଷାଣି ତତ୍କୁର୍ଵନ୍ନେଵ କର୍ମାଣୀତ୍ୟେତଦ୍ଵିଧୀୟତେ । ଏଵମ୍ ଏଵଂପ୍ରକାରେ ତ୍ଵୟି
ଜିଜୀଵିଷତି ନରେ ନରମାତ୍ରାଭିମାନିନି ଇତଃ ଏତସ୍ମାଦଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୀନି କର୍ମାଣି କୁର୍ଵତୋ
ଵର୍ତମାନାତ୍ପ୍ରକାରାତ୍ ଅନ୍ୟଥା ପ୍ରକାରାନ୍ତରଂ ନାସ୍ତି, ୟେନ ପ୍ରକାରେଣାଶୁଭଂ କର୍ମ ନ
ଲିପ୍ୟତେ; କର୍ମଣା ନ ଲିପ୍ୟସ, ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତଃ ଶାସ୍ତ୍ରଵିହିତାନି
କର୍ମାଣ୍ୟଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୀନି କୁର୍ଵନ୍ନେଵ ଜିଜୀଵିଷେତ୍ ॥

କଥଂ ପୁନରିଦମଵଗମ୍ୟତେ – ପୂର୍ଵେଣ ମନ୍ତ୍ରେଣ ସଂନ୍ୟାସିନୋ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୋକ୍ତା,
ଦ୍ଵିତୀୟେନ ତଦଶକ୍ତସ୍ୟ କର୍ମନିଷ୍ଠେତି? ଉଚ୍ୟତେ – ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋର୍ଵିରୋଧଂ ପର୍ଵତଵଦକମ୍ପ୍ୟଂ
ୟଥୋକ୍ତଂ ନ ସ୍ମରସି କିମ୍? ଇହାପ୍ୟୁକ୍ତଂ – ୟୋ ହି ଜିଜୀଵିଷେତ୍ସ କର୍ମାଣି କୁର୍ଵନ୍ନେଵ ଇତି;
ଈଶା ଵାସ୍ୟମିଦଂ ସର୍ଵଂ “,ତେନ ତ୍ୟକ୍ତେନ ଭୁଞ୍ଜୀଥାଃ ମା ଗୃଧଃ କସ୍ୟସ୍ଵିଦ୍ଧନମ୍ “, ଇତି ଚ ।
ନ ଜୀଵିତେ ମରଣେ ଵା ଗୃଧିଂ କୁର୍ଵୀତାରଣ୍ୟମିୟାତ୍ ” ଇତି ପଦମ୍ ତତୋ ନ ପୁନରେୟାତ୍ ” ଇତି ଚ ସଂନ୍ୟାସଶାସନାତ୍ । ଉଭୟୋଃ ଫଲଭେଦଂ ଚ ଵକ୍ଷ୍ୟତି ।ଇମୌ ଦ୍ଵାଵେଵ
ପନ୍ଥାନାଵନୁନିଷ୍କ୍ରାନ୍ତତରୌ ଭଵତଃ କ୍ରିୟାପଥଶ୍ଚୈଵ ପୁରସ୍ତାତ୍ସଂନ୍ୟାସଶ୍ଚ ”;
ତୟୋଃ ସଂନ୍ୟାସପଥ ଏଵାତିରେଚୟତି – ନ୍ୟାସ ଏଵାତ୍ୟରେଚୟଦ୍” ଇତି ଚ ତୈତ୍ତିରୀୟକେ । ଦ୍ଵାଵିମାଵଥ ପନ୍ଥାନୌ ୟତ୍ର ଵେଦାଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତାଃ । ପ୍ରଵୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣୋ ଧର୍ମୋ
ନିଵୃତ୍ତିଶ୍ଚ ଵିଭାଵିତଃ” ଇତ୍ୟାଦି ପୁତ୍ରାୟ ଵିଚାର୍ୟ ନିଶ୍ଚିତମୁକ୍ତଂ ଵ୍ୟାସେନ ଵେଦାଚାର୍ୟେଣ ଭଗଵତା ।
ଵିଭାଗଂ ଚାନୟୋଃ ପ୍ରଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ ॥

ଅଥେଦାନୀମଵିଦ୍ଵନ୍ନିନ୍ଦାର୍ଥୋଽୟଂ ମନ୍ତ୍ର ଆରଭ୍ୟତେ –

ଅସୁର୍ୟା ନାମ ତେ ଲୋକା ଅନ୍ଧେନ ତମସା ଵୃତାଃ ।
ତା⁠ସ୍ତେ ପ୍ରେତ୍ୟାଭିଗଚ୍ଛନ୍ତି ୟେ କେ ଚାତ୍ମହନୋ ଜନାଃ ॥ ୩॥

ଅସୁର୍ୟାଃ ପରମାତ୍ମଭାଵମଦ୍ଵୟମପେକ୍ଷ୍ୟ ଦେଵାଦୟୋଽପ୍ୟସୁରାଃ । ତେଷାଂ ଚ ସ୍ଵଭୂତା ଲୋକା
ଅସୁର୍ୟାଃ ନାମ । ନାମଶବ୍ଦୋଽନର୍ଥକୋ ନିପାତଃ । ତେ ଲୋକାଃ କର୍ମଫଲାନି ଲୋକ୍ୟନ୍ତେ
ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଭୁଜ୍ୟନ୍ତ ଇତି ଜନ୍ମାନି । ଅନ୍ଧେନ ଅଦର୍ଶନାତ୍ମକେନାଜ୍ଞାନେନ
ତମସା ଆଵୃତାଃ ଆଚ୍ଛାଦିତାଃ । ତାନ୍ ସ୍ଥାଵରାନ୍ତନ୍, ପ୍ରେତ୍ୟ ତ୍ୟକ୍ତ୍ଵେମଂ
ଦେହମ୍ ଅଭିଗଚ୍ଛନ୍ତି ୟଥାକର୍ମ ୟଥାଶ୍ରୁତମ୍ । ୟେ କେ
ଚ ଆତ୍ମହନଃ ଆତ୍ମାନଂ ଘ୍ନନ୍ତୀତ୍ୟାତ୍ମହନଃ । କେ? ତେ ଜନାଃ
ୟେଽଵିଦ୍ଵାଂସଃ । କଥଂ ତେ ଆତ୍ମାନଂ ନିତ୍ୟଂ ହିଂସନ୍ତି? ଅଵିଦ୍ୟାଦୋଷେଣ
ଵିଦ୍ୟମାନସ୍ୟାତ୍ମନସ୍ତିରସ୍କରଣାତ୍ । ଵିଦ୍ୟମାନସ୍ୟାତ୍ମନୋ ୟତ୍କାର୍ୟଂ
ଫଲମଜରାମରତ୍ଵାଦିସଂଵେଦନଦିଲକ୍ଷଣମ୍, ତତ୍ ହତସ୍ୟେଵ ତିରୋଭୂତଂ ଭଵତୀତି
ପ୍ରାକୃତା ଅଵିଦ୍ଵାଂସୋ ଜନା ଆତ୍ମହନ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟନ୍ତେ । ତେନ ହ୍ୟାତ୍ମହନନଦୋଷେଣ ସଂସରନ୍ତି ତେ ॥

ୟସ୍ୟାତ୍ମନୋ ହନନାଦଵିଦ୍ଵାଂସଃ ସଂସରନ୍ତି, ତଦ୍ଵିପର୍ୟୟେଣ ଵିଦ୍ଵାଂସୋ
ମୁଚ୍ୟନ୍ତେଽନାତ୍ମହନଃ, ତତ୍କୀଦୃଶମାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ –

ଅନେଜଦେକଂ ମନସୋ ଜଵୀୟୋ ନୈନଦ୍ଦେଵା ଆପ୍ନୁଵନ୍ପୂର୍ଵମର୍ଷତ୍ ।
ତଦ୍ଧାଵତୋଽନ୍ୟାନତ୍ୟେତି ତିଷ୍ଠତ୍ତସ୍ମିନ୍ନପୋ ମାତରିଶ୍ଵା ଦଧାତି ॥ ୪॥

ଅନେଜଦ୍ ନ ଏଜତ୍ । ଏଜୃ କମ୍ପନେ”, କମ୍ପନଂ ଚଲନଂ ସ୍ଵାଵସ୍ଥାପ୍ରଚ୍ୟୁତିଃ, ତଦ୍ଵର୍ଜିତମ୍, ସର୍ଵଦା ଏକରୂପମ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଚ୍ଚ ଏକଂ ସର୍ଵଭୂତେଷୁ । ମନସଃ ସଙ୍କଲ୍ପାଦିଲକ୍ଷଣାତ୍ ଜଵୀୟୋ ଜଵଵତ୍ତରମ୍ । କଥଂ ଵିରୁଦ୍ଧମୁଚ୍ୟତେ - ଧ୍ରୁଵଂ ନିଶ୍ଚଲମିଦମ୍, ମନସୋ ଜଵୀୟ ଇତି ଚ? ନୈଷ ଦୋଷଃ, ନିରୁପାଧ୍ୟୁପାଧିମତ୍ତ୍ଵେନୋପପତ୍ତେଃ । ତତ୍ର ନିରୁପାଧିକେନ ସ୍ଵେନ ରୂପେଣୋଚ୍ୟତେ - ଅନେଜଦେକମ୍ ଇତି । ମନସଃ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ସଙ୍କଲ୍ପଵିକଲ୍ପଲକ୍ଷଣସ୍ୟୋ- ପାଧେରନୁଵର୍ତନାତ୍ । ଇହ ଦେହସ୍ଥସ୍ୟ ମନସୋ ବ୍ରହ୍ମଲୋକାଦିଦୂରସ୍ଥସଙ୍କଲ୍ପନଂ କ୍ଷଣମାତ୍ରାଦ୍ଭଵତୀତ୍ୟତୋ ମନସୋ ଜଵିଷ୍ଠତ୍ଵଂ ଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । ତସ୍ମିନ୍ମନସି ବ୍ରହ୍ମଲୋକାଦୀନ୍ ଦ୍ରୁତଂ ଗଚ୍ଛତି ସତି, ପ୍ରଥମପ୍ରାପ୍ତ ଇଵାତ୍ମଚୈତନ୍ୟାଭାସୋ ଗୃହ୍ୟତେ । ଅତଃ ମନସୋ ଜଵୀୟଃ ଇତ୍ୟାହ । ନୈନଦ୍ଦେଵାଃ, ଦ୍ୟୋତନାଦ୍ଦେଵାଃ ଚକ୍ଷୁରାଦୀନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି, ଏନତ୍ପ୍ରକୃତମାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵଂ ନାପ୍ନୁଵନ୍ ନ ପ୍ରାପ୍ତଵନ୍ତଃ । ତେଭ୍ୟୋ ମନୋ ଜଵୀୟଃ । ମନୋଵ୍ୟାପାରଵ୍ୟଵହିତତ୍ଵାଦାଭାସମାତ୍ର- ମପ୍ୟାତ୍ମନୋ ନୈଵ ଦେଵାନାଂ ଵିଷୟୀଭଵତି; ୟସ୍ମାଜ୍ଜଵନାନ୍ମନସୋଽପି ପୂର୍ଵମର୍ଷତ୍ ପୂର୍ଵମେଵ ଗତମ୍, ଵ୍ୟୋମଵଦ୍ଵ୍ୟାପିତ୍ଵାତ୍ । ସର୍ଵଵ୍ୟାପି ତଦାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵଂ ସର୍ଵସଂସାରଧର୍ମଵର୍ଜିତଂ ସ୍ଵେନ ନିରୁପାଧିକେନ ସ୍ଵରୂପେଣାଵିକ୍ରିୟମେଵ ସତ୍, ଉପାଧିକୃତାଃ ସର୍ଵାଃ ସଂସାରଵିକ୍ରିୟା ଅନୁଭଵତୀଵାଵିଵେକିନାଂ ମୂଢାନାମନେକମିଵ ଚ ପ୍ରତିଦେହଂ ପ୍ରତ୍ୟଵଭାସତ ଇତ୍ୟେତଦାହ - ତତ୍ ଧାଵତଃ ଦ୍ରୁତଂ ଗଚ୍ଛତଃ ଅନ୍ୟାନ୍ ଆତ୍ମଵିଲକ୍ଷଣାନ୍ମନୋଵାଗିନ୍ଦ୍ରିୟପ୍ରଭୃତୀନ୍ ଅତ୍ୟେତି ଅତୀତ୍ୟ ଗଚ୍ଛତୀଵ । ଇଵାର୍ଥଂ ସ୍ଵୟମେଵ ଦର୍ଶୟତି - ତିଷ୍ଠଦିତି, ସ୍ଵୟମଵିକ୍ରିୟମେଵ ସଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ତସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ଵେ ସତି ନିତ୍ୟଚୈତନ୍ୟସ୍ଵଭାଵେ, ମାତରିଶ୍ଵା ମାତରି ଅନ୍ତରିକ୍ଷେ ଶ୍ଵୟତି ଗଚ୍ଛତୀତି ମାତରିଶ୍ଵା ଵାୟୁଃ ସର୍ଵପ୍ରାଣଭୃତ୍କ୍ରିୟାତ୍ମକଃ, ୟଦାଶ୍ରୟାଣି କାର୍ୟକରଣଜାତାନି ୟସ୍ମିନ୍ନୋତାନି ପ୍ରୋତାନି ଚ, ୟତ୍ସୂତ୍ରସଂଜ୍ଞକଂ ସର୍ଵସ୍ୟ ଜଗତୋ ଵିଧାରୟିତୃ, ସ ମାତରିଶ୍ଵା, ଅପଃ କର୍ମାଣି ପ୍ରାଣିନାଂ ଚେଷ୍ଟାଲକ୍ଷଣାନି ଅଗ୍ନ୍ୟାଦିତ୍ୟପର୍ଜନ୍ୟାଦୀନାଂ ଜ୍ଵଲନଦହନପ୍ରକାଶାଭିଵର୍ଷଣାଦିଲକ୍ଷଣାନି, ଦଧାତି ଵିଭଜତୀତ୍ୟର୍ଥଃ, ଧାରୟତୀତି ଵା;ଭୀଷାଽସ୍ମାଦ୍ଵାତଃ ପଵତେ”
(ତୈ.ଉ. ୨.୮) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭ୍ୟଃ । ସର୍ଵା ହି କାର୍ୟକରଣଵିକ୍ରିୟା
ନିତ୍ୟଚୈତନ୍ୟାତ୍ମସ୍ଵରୂପେ ସର୍ଵାସ୍ପଦଭୂତେ ସତ୍ୟେଵ ଭଵନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ନ ମନ୍ତ୍ରାଣାଂ ଜାମିତାଽସ୍ତୀତି ପୂର୍ଵମନ୍ତ୍ରୋକ୍ତମପ୍ୟର୍ଥଂ ପୁନରାହ –

ତଦେଜତି ତନ୍ନୈଜତି ତଦ୍ଦୂରେ ତଦ୍ଵନ୍ତିକେ ।
ତଦନ୍ତରସ୍ୟ ସର୍ଵସ୍ୟ ତଦୁ ସର୍ଵସ୍ୟାସ୍ୟ ବାହ୍ୟତଃ ॥ ୫॥

ତତ୍ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ଵଂ ୟତ୍ପ୍ରକୃତମ୍ ଏଜତି ଚଲତି ତଦେଵ ଚ ନୈଜତି ସ୍ଵତୋ
ନୈଵ ଚଲତି, ସ୍ଵତଃ ଅଚଲମେଵ ସତ୍ ଚଲତୀଵେତ୍ୟର୍ଥଃ । କିଞ୍ଚ, ତଦ୍ଦୂରେ
ଵର୍ଷକୋଟିଶତୈରପ୍ୟଵିଦୁଷାମପ୍ରାପ୍ୟତ୍ଵାଦ୍ଦୂର ଇଵ । ତଦୁ ଅନ୍ତିକେ
ସମୀପେ ଅତ୍ୟନ୍ତମେଵ ଵିଦୁଷାମ୍, ଆତ୍ମତ୍ଵାତ୍ ନ କେଵଲଂ ଦୂରେ, ଅନ୍ତିକେ ଚ ।
ତତ୍ ଅନ୍ତଃ ଅଭ୍ୟନ୍ତରେ ଅସ୍ୟ ସର୍ଵସ୍ୟ, ୟ ଆତ୍ମା ସର୍ଵାନ୍ତରଃ” ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ, ଅସ୍ୟ ସର୍ଵସ୍ୟ ଜଗତୋ ନାମରୂପକ୍ରିୟାତ୍ମକସ୍ୟ । ତତ୍ ଉ ଅପି ସର୍ଵସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ବାହ୍ୟତଃ; ଵ୍ୟାପିତ୍ଵାଦାକାଶଵନ୍ନିରତିଶୟସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵାଦନ୍ତଃ;ପ୍ରଜ୍ଞାନଘନ ଏଵ” ଇତି
ଶାସନାନ୍ନିରନ୍ତରଂ ଚ ॥ ୫॥

ୟସ୍ତୁ ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟେଵାନୁପଶ୍ୟତି ।
ସର୍ଵଭୂତେଷୁ ଚାତ୍ମାନଂ ତତୋ ନ ଵିଜୁଗୁପ୍ସତେ ॥ ୬॥

ୟସ୍ତୁ ପରିଵ୍ରାଟ୍ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନି ଅଵ୍ୟକ୍ତାଦୀନି ସ୍ଥାଵରାନ୍ତାନି ଆତ୍ମନ୍ୟେଵ ଅନୁପଶ୍ୟତି,
ଆତ୍ମଵ୍ୟତିରିକ୍ତାନି ନ ପଶ୍ୟତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ସର୍ଵଭୂତେଷୁ ତେଷ୍ଵେଵ ଚ ଆତ୍ମାନଂ ତେଷାମପି
ଭୂତାନାଂ ସ୍ଵମାତ୍ମାନମାତ୍ମତ୍ଵେନ – ୟଥାସ୍ୟ ଦେହସ୍ୟ କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତସ୍ୟ ଆତ୍ମା ଅହଂ
ସର୍ଵପ୍ରତ୍ୟୟସାକ୍ଷିଭୂତଶ୍ଚେତୟିତା କେଵଲୋ ନିର୍ଗୁଣୋଽନେନୈଵ
ସ୍ଵରୂପେଣାଵ୍ୟକ୍ତାଦୀନାଂ ସ୍ଥାଵରାନ୍ତାନାମହମେଵାତ୍ମେତି ସର୍ଵଭୂତେଷୁ ଚାତ୍ମାନଂ
ନିର୍ଵିଶେଷଂ ୟସ୍ତ୍ଵନୁପଶ୍ୟତି, ସଃ ତତଃ ତସ୍ମାଦେଵ ଦର୍ଶନାତ୍ ନ ଵିଜୁଗୁପ୍ସତେ ଵିଜୁଗୁପ୍ସାଂ
ଘୃଣାଂ ନ କରୋତି । ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟୈଵାନୁଵାଦୋଽୟମ୍ । ସର୍ଵା ହି ଘୃଣା ଆତ୍ମନୋଽନ୍ୟଦ୍ଦୁଷ୍ଟଂ
ପଶ୍ୟତୋ ଭଵତ୍ୟି; ଆତ୍ମାନମେଵାତ୍ୟନ୍ତଵିଶୁଦ୍ଧଂ ନିରନ୍ତରଂ ପଶ୍ୟତୋ ନ
ଘୃଣାନିମିତ୍ତମର୍ଥାନ୍ତରମସ୍ତୀତି ପ୍ରାପ୍ତମେଵ – ତତୋ ନ ଵିଜୁଗୁପ୍ସତ ଇତି ॥

ଇମମେଵାର୍ଥମନ୍ୟୋଽପି ମନ୍ତ୍ର ଆହ –

ୟସ୍ମିନ୍ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନି ଆତ୍ମୈଵାଭୂଦ୍ଵିଜାନତଃ ।
ତତ୍ର କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକ ଏକତ୍ଵମନୁପଶ୍ୟତଃ ॥ ୭॥

ୟସ୍ମିନ୍ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନି ୟସ୍ମିନ୍ କାଲେ ୟଥୋକ୍ତାତ୍ମନି ଵା, ତାନ୍ୟେଵ ଭୂତାନି ସର୍ଵାଣି
ପରମାର୍ଥାତ୍ମଦର୍ଶନାତ୍ ଆତ୍ମୈଵାଭୂତ୍ ଆତ୍ମୈଵ ସଂଵୃତ୍ତଃ ପରମାର୍ଥଵସ୍ତୁ ଵିଜାନତଃ,
ତତ୍ର ତସ୍ମିନ୍କାଲେ ତତ୍ରାତ୍ମନି ଵା, କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକଃ? ଶୋକଶ୍ଚ ମୋହଶ୍ଚ
କାମକର୍ମବୀଜମଜାନତୋ ଭଵତି, ନ ତ୍ଵାତ୍ମୈକତ୍ଵଂ ଵିଶୁଦ୍ଧଂ ଗଗନୋପମଂ ପଶ୍ୟତଃ ।
କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକ ଇତି ଶୋକମୋହୟୋରଵିଦ୍ୟାକାର୍ୟୟୋରାକ୍ଷେପେଣାସମ୍ଭଵପ୍ରକାଶନାତ୍
ସକାରଣସ୍ୟ ସଂସରସ୍ୟାତ୍ୟନ୍ତମେଵୋଚ୍ଛେଦଃ ପ୍ରଦର୍ଶିତୋ ଭଵତି ॥

ୟୋଽୟମତୀତୈର୍ମନ୍ତ୍ରୈରୁକ୍ତ ଆତ୍ମା, ସ ସ୍ଵେନ ରୂପେଣ କିଂଲକ୍ଷଣକ ଇତ୍ୟାହ ଅୟଂ ମନ୍ତ୍ରଃ –

ସ ପର୍ୟଗାଚ୍ଛୁକ୍ରମକାୟମଵ୍ରଣ-
ମସ୍ନାଵିର⁠ ଶୁଦ୍ଧମପାପଵିଦ୍ଧମ୍ ।
କଵିର୍ମନୀଷୀ ପରିଭୂଃ ସ୍ଵୟମ୍ଭୂର୍ୟାଥାତଥ୍ୟତୋ-
ଽର୍ଥାନ୍ ଵ୍ୟଦଧାଚ୍ଛାଶ୍ଵତୀଭ୍ୟଃ ସମାଭ୍ୟଃ ॥ ୮॥

ସ ପର୍ୟଗାତ୍, ସଃ ୟଥୋକ୍ତ ଆତ୍ମା ପର୍ୟଗାତ୍ ପରି ସମନ୍ତାତ୍ ଅଗାତ୍ ଗତଵାନ୍,
ଆକାଶଵଦ୍ଵ୍ୟାପୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଶୁକ୍ରଂ ଶୁଭ୍ରଂ ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତ୍ ଦୀପ୍ତିମାନିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଅକାୟମ୍ ଅଶରୀରଂ ଲିଙ୍ଗଶରୀରଵର୍ଜିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅଵ୍ରଣମ୍ ଅକ୍ଷତମ୍ ।
ଅସ୍ନାଵିରମ୍ ସ୍ନାଵାଃ ସିରା ୟସ୍ମିନ୍ନ ଵିଦ୍ୟନ୍ତ ଇତ୍ୟସ୍ନାଵିରମ୍ ।
ଅଵ୍ରଣମସ୍ନାଵିରମିତ୍ୟେତାଭ୍ୟାଂ ସ୍ଥୂଲଶରୀରପ୍ରତିଷେଧଃ । ଶୁଦ୍ଧଂ
ନିର୍ମଲମଵିଦ୍ୟାମଲରହିତମିତି କାରଣଶରୀରପ୍ରତିଷେଧଃ । ଅପାପଵିଦ୍ଧଂ
ଧର୍ମାଧର୍ମାଦିପାପଵର୍ଜିତମ୍ । ଶୁକ୍ରମିତ୍ୟାଦୀନି ଵଚାଂସି ପୁଂଲିଙ୍ଗତ୍ଵେନ
ପରିଣେୟାନି, ସ ପର୍ୟଗାତ୍ ଇତ୍ୟୁପକ୍ରମ୍ୟ କଵିର୍ମନୀଷୀ ଇତ୍ୟାଦିନା ପୁଂଲିଙ୍ଗତ୍ଵେନୋପସଂହାରାତ୍ ।
କଵିଃ କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ ସର୍ଵଦୃକ୍, “ନାନ୍ୟୋଽତୋଽସ୍ତି ଦ୍ରଷ୍ଟା”
ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ । ମନୀଷୀ ମନସ ଈଷିତା, ସର୍ଵଜ୍ଞ ଈଶ୍ଵର ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ପରିଭୂଃ ସର୍ଵେଷାଂ ପରି ଉପରି ଭଵତୀତି ପରିଭୂଃ । ସ୍ଵୟମ୍ଭୂଃ ସ୍ଵୟମେଵ ଭଵତୀତି,
ୟେଷାମୁପରି ଭଵତି ୟଶ୍ଚୋପରି ଭଵତି ସ ସର୍ଵଃ ସ୍ଵୟମେଵ ଭଵତୀତି ସ୍ଵୟମ୍ଭୂଃ ।
ସ ନିତ୍ୟମୁକ୍ତ ଈଶ୍ଵରଃ ୟାଥାତଥ୍ୟତଃ ସର୍ଵଜ୍ଞତ୍ଵାତ୍ ୟଥାତଥା ଭାଵୋ ୟାଥାତଥ୍ୟଂ
ତସ୍ମାତ୍ ୟଥାଭୂତକର୍ମଫଲସାଧନତଃ ଅର୍ଥାନ୍ କର୍ତଵ୍ୟପଦାର୍ଥାନ୍ ଵ୍ୟଦଧାତ୍ ଵିହିତଵାନ୍,
ୟଥାନୁରୂପଂ ଵ୍ୟଭଜଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଶାଶ୍ଵତୀଭ୍ୟଃ ନିତ୍ୟାଭ୍ୟଃ ସମାଭ୍ୟଃ
ସଂଵତ୍ସରାଖ୍ୟେଭ୍ୟଃ ପ୍ରଜାପତିଭ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ଅତ୍ରାଽଦ୍ୟେନ ମନ୍ତ୍ରେଣ ସର୍ଵୈଷଣାପରିତ୍ୟାଗେନ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୋକ୍ତା ପ୍ରଥମୋ
ଵେଦାର୍ଥଃ ଈଶାଵାସ୍ୟମିଦଂ ସର୍ଵମ୍”,ମା ଗୃଧଃ କସ୍ୟସ୍ଵିଦ୍ଧନମ୍” ଇତି ।
ଅଜ୍ଞାନାଂ ଜିଜୀଵିଷୂଣାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାସମ୍ଭଵେ,
କୁର୍ଵନ୍ନେଵେହ କର୍ମାଣି ଜିଜୀଵିଷେତ୍” ଇତି କର୍ମନିଷ୍ଠୋକ୍ତା ଦ୍ଵିତୀୟୋ ଵେଦାର୍ଥଃ । ଅନୟୋଶ୍ଚ ନିଷ୍ଠୟୋର୍ଵିଭାଗୋ ମନ୍ତ୍ରଦ୍ଵୟପ୍ରଦର୍ଶିତୟୋର୍ବୃହଦାରଣ୍ୟକେଽପି ଦର୍ଶିତଃ -ସୋଽକାମୟତ ଜାୟା ମେ ସ୍ୟାତ୍” ଇତ୍ୟାଦିନା
ଅଜ୍ଞସ୍ୟ କାମିନଃ କର୍ମାଣୀତି । ମନ ଏଵାସ୍ୟାତ୍ମା ଵାଗ୍ଜାୟା” ଇତ୍ୟାଦିଵଚନାତ୍ ଅଜ୍ଞତ୍ଵଂ କାମିତ୍ଵଂ ଚ କର୍ମନିଷ୍ଠସ୍ୟ ନିଶ୍ଚିତମଵଗମ୍ୟତେ । ତଥା ଚ ତତ୍ଫଲଂ ସପ୍ତାନ୍ନସର୍ଗସ୍ତେଷ୍ଵାତ୍ମଭାଵେନାତ୍ମସ୍ଵରୂପାଵସ୍ଥାନମ୍ । ଜାୟାଦ୍ୟେଷଣାତ୍ରୟସଂନ୍ୟାସେନ ଚାତ୍ମଵିଦାଂ କର୍ମନିଷ୍ଠାପ୍ରାତିକୂଲ୍ୟେନ ଆତ୍ମସ୍ଵରୂପନିଷ୍ଠୈଵ ଦର୍ଶିତା -କିଂ ପ୍ରଜୟା କରିଷ୍ୟାମୋ ୟେଷାଂ
ନୋଽୟମାତ୍ମାୟଂ ଲୋକଃ” ଇତ୍ୟାଦିନା । ୟେ ତୁ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଃ
ସଂନ୍ୟାସିନସ୍ତେଭ୍ୟଃ ଅସୁର୍ୟା ନାମ ତେ” ଇତ୍ୟାଦିନା ଅଵିଦ୍ଵନ୍ନିନ୍ଦାଦ୍ଵାରେଣାତ୍ମନୋ ୟାଥାତ୍ମ୍ୟଂସ ପର୍ୟଗାତ୍” ଇତ୍ୟେତଦନ୍ତୈର୍ମନ୍ତ୍ରୈରୁପଦିଷ୍ଟମ୍ । ତେ
ହ୍ୟତ୍ରାଧିକୃତା ନ କାମିନ ଇତି । ତଥା ଚ ଶ୍ଵେତାଶ୍ଵତରାଣାଂ ମନ୍ତ୍ରୋପନିଷଦି –
ଅତ୍ୟାଶ୍ରମିଭ୍ୟଃ ପରମଂ ପଵିତ୍ରଂ ପ୍ରୋଵାଚ ସମ୍ୟଗୃଷିସଙ୍ଘଜୁଷ୍ଟମ୍” ଇତ୍ୟାଦି ଵିଭଜ୍ୟୋକ୍ତମ୍ । ୟେ ତୁ କାମିଣଃ କର୍ମନିଷ୍ଠାଃ କର୍ମ କୁର୍ଵନ୍ତ ଏଵ ଜିଜୀଵିଷଵଃ, ତେଭ୍ୟ ଇଦମୁଚ୍ୟତେ -ଅନ୍ଧଂ ତମଃ”
ଇତ୍ୟାଦି । କଥଂ ପୁନରେଵମଵଗମ୍ୟତେ, ନ ତୁ ସର୍ଵେଷାମ୍ ଇତି ?
ଉଚ୍ୟତେ – ଅକାମିନଃ ସାଧ୍ୟସାଧନଭେଦୋପମର୍ଦେନ ୟସ୍ମିନ୍ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନି ଆତ୍ମୈଵାଭୂଦ୍ଵିଜାନତଃ । ତତ୍ର କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକ ଏକତ୍ଵମନୁପଶ୍ୟତ” ଇତି ୟତ୍ ଆତ୍ମୈକତ୍ଵଵିଜ୍ଞାନଂ, ତନ୍ନ କେନଚିତ୍କର୍ମଣା ଜ୍ଞାନାନ୍ତରେଣ ଵା ହ୍ୟମୂଢଃ ସମୁଚ୍ଚିଚୀଷତି । ଇହ ତୁ ସମୁଚ୍ଚିଚୀଷୟା ଅଵିଦ୍ଵଦାଦିନିନ୍ଦା କ୍ରିୟତେ । ତତ୍ର ଚ ୟସ୍ୟ ୟେନ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ସମ୍ଭଵତି ନ୍ୟାୟତଃ ଶାସ୍ତ୍ରତୋ ଵା ତଦିହୋଚ୍ୟତେ । ତଦ୍ଦୈଵଂ ଵିତ୍ତଂ ଦେଵତାଵିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମସମ୍ବନ୍ଧିତ୍ଵେନୋପନ୍ୟସ୍ତଂ ନ ପରମାତ୍ମଜ୍ଞାନମ୍,ଵିଦ୍ୟୟା ଦେଵଲୋକଃ” ଇତି ପୃଥକ୍ଫଲଶ୍ରଵଣାତ୍ ।
ତୟୋର୍ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋରିହୈକୈକାନୁଷ୍ଠାନନିନ୍ଦା ସମୁଚ୍ଚିଚୀଷୟା, ନ ନିନ୍ଦାପରୈଵ ଏକୈକସ୍ୟ,
ପୃଥକ୍ଫଲଶ୍ରଵଣାତ୍ – ଵିଦ୍ୟୟା ତଦାରୋହନ୍ତି”,ଵିଦ୍ୟୟା ଦେଵଲୋକଃ”
ନ ତତ୍ର ଦକ୍ଷିଣା ୟାନ୍ତି”କର୍ମଣା ପିତୃଲୋକଃ” ଇତି । ନ ହି ଶାସ୍ତ୍ରଵିହିତଂ
କିଞ୍ଚିଦକର୍ତଵ୍ୟତାମିୟାତ୍ । ତତ୍ର –

ଅନ୍ଧଂ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି ୟେ ଅଵିଦ୍ୟାମୁପାସତେ ।
ତତୋ ଭୂୟ ଇଵ ତେ ତମୋ ୟ ଉ ଵିଦ୍ୟାୟା⁠ ରତାଃ ॥ ୯॥

ଅନ୍ଧଂ ତମଃ ଅଦର୍ଶନାତ୍ମକଂ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି ।
କେ? ୟେ ଅଵିଦ୍ୟାଂ, ଵିଦ୍ୟାୟା ଅନ୍ୟା ଅଵିଦ୍ୟା କର୍ମେତ୍ୟର୍ଥଃ, କର୍ମଣୋ
ଵିଦ୍ୟାଵିରୋଧିତ୍ଵାତ୍, ତାମଵିଦ୍ୟାମଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିଲକ୍ଷଣାମେଵ କେଵଲାମ୍ ଉପାସ୍ତେ ତତ୍ପରାଃ
ସନ୍ତୋଽନୁତିଷ୍ଠନ୍ତୀତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ତତଃ ତସ୍ମାଦନ୍ଧାତ୍ମକାତ୍ତମସଃ ଭୂୟ
ଇଵ ବହୁତରମେଵ ତେ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି । କେ? କର୍ମ ହିତ୍ଵା
ୟେ ଉ ୟେ ତୁ ଵିଦ୍ୟାୟାମେଵ ଦେଵତାଜ୍ଞାନେ ଏଵ ରତାଃ ଅଭିରତାଃ ॥

ତତ୍ରାଵାନ୍ତରଫଲଭେଦଂ ଵିଦ୍ୟାକର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟକାରଣମାହ । ଅନ୍ୟଥା
ଫଲଵଦଫଲଵତୋଃ ସନ୍ନିହିତୟୋରଙ୍ଗାଙ୍ଗିତୟା ଜାମିତୈଵ ସ୍ୟାଦିତି –

ଅନ୍ୟଦେଵାହୁର୍ଵିଦ୍ୟୟା ଅନ୍ୟଦାହୁରଵିଦ୍ୟୟା ।
ଇତି ଶୁଶ୍ରୁମ ଧୀରାଣାଂ ୟେ ନସ୍ତଦ୍ଵିଚଚକ୍ଷିରେ ॥ ୧୦॥

ଅନ୍ୟତ୍ପୃଥଗେଵ ଵିଦ୍ୟୟା କ୍ରିୟତେ ଫଲମିତି ଆହୁଃ ଵଦନ୍ତି, ଅନ୍ୟଦାହୁରଵିଦ୍ୟୟା
କର୍ମଣା କ୍ରିୟତେ ଫଲମିତି । ତଥୋକ୍ତମ୍ – “କର୍ମଣା ପିତୃଲୋକଃ,
ଵିଦ୍ୟୟା ଦେଵଲୋକଃଇତି ” ଇତି । ଇତି ଏଵଂ ଶୁଶ୍ରୁମ ଶ୍ରୁତଵନ୍ତୋ ଵୟଂ
ଧୀରାଣାଂ ଧୀମତାଂ ଵଚନମ୍ । ୟେ ଆଚାର୍ୟା ନଃ ଅସ୍ମଭ୍ୟଂ
ତତ୍ କର୍ମ ଚ ଜ୍ଞାନଂ ଚ ଵିଚଚକ୍ଷିରେ ଵ୍ୟାଖ୍ୟାତଵନ୍ତଃ, ତେଷାମୟମାଗମଃ
ପାରମ୍ପର୍ୟାଗତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ୟତ ଏଵମତଃ-

ଵିଦ୍ୟାଂ ଚାଵିଦ୍ୟାଂ ଚ ୟସ୍ତଦ୍ଵେଦୋଭୟ⁠ ସହ ।
ଅଵିଦ୍ୟୟା ମୃତ୍ୟୁଂ ତୀର୍ତ୍ଵା ଵିଦ୍ୟୟାମୃତମଶ୍ନୁତେ ॥ ୧୧॥

ଵିଦ୍ୟାଂ ଚ ଅଵିଦ୍ୟାଂ ଚ ଦେଵତାଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚେତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ୟସ୍ତତ୍ ଏତଦୁଭୟଂ ସହ ଏକେନ ପୁରୁଷେଣ ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ଵେଦ
ତସ୍ୟୈଵଂ ସମୁଚ୍ଚୟକାରିଣ ଏଵୈକପୁରୁଷାର୍ଥସମ୍ବନ୍ଧଃ କ୍ରମେଣ ସ୍ୟାଦିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ –
ଅଵିଦ୍ୟୟା କର୍ମଣା ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିନା ମୃତ୍ୟୁମ୍, ସ୍ଵାଭାଵିକଂ
କର୍ମ ଜ୍ଞାନଂ ଚ ମୃତ୍ୟୁଶବ୍ଦଵାଚ୍ୟମ୍, ତଦୁଭୟଂ ତୀର୍ତ୍ଵା ଅତିକ୍ରମ୍ୟ ଵିଦ୍ୟୟା
ଦେଵତାଜ୍ଞାନେନ ଅମୃତମ୍ ଦେଵତାତ୍ମଭାଵଂ ଅଶ୍ନୁତେ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ।
ତଦ୍ଧ୍ୟମୃତମୁଚ୍ୟତେ, ୟଦ୍ଦେଵତାତ୍ମଗମନମ୍ ॥

ଅଧୁନା ଵ୍ୟାକୃତାଵ୍ୟାକୃତୋପାସନୟୋଃ ସମୁଚ୍ଚିଚୀଷୟା ପ୍ରତ୍ୟେକଂ ନିନ୍ଦୋଚ୍ୟତେ-

ଅନ୍ଧଂ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି ୟେଽସମ୍ଭୂତିମୁପାସତେ ।
ତତୋ ଭୂୟ ଇଵ ତେ ତମୋ ୟ ଉ ସମ୍ଭୂତ୍ୟା⁠ ରତାଃ ॥ ୧୨॥

ଅନ୍ଧଂ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି ୟେ ଅସମ୍ଭୂତିମ୍, ସମ୍ଭଵନଂ ସମ୍ଭୂତିଃ
ସା ୟସ୍ୟ କାର୍ୟସ୍ୟ ସା ସମ୍ଭୂତିଃ ତସ୍ୟା ଅନ୍ୟା ଅସମ୍ଭୂତିଃ ପ୍ରକୃତିଃ
କାରଣମ୍ ଅଵ୍ୟାକୃତାଖ୍ୟମ୍, ତାମସମ୍ଭୂତିମଵ୍ୟାକୃତାଖ୍ୟାଂ ପ୍ରକୃତିଂ କାରଣମଵିଦ୍ୟାଂ
କାମକର୍ମବୀଜଭୂତାମଦର୍ଶନାତ୍ମିକାଂ ଉପାସତେ ୟେ ତେ ତଦନୁରୂପମେଵାନ୍ଧଂ
ତମଃ ଅଦର୍ଶନାତ୍ମକଂ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି । ତତଃ ତସ୍ମାଦପି ଭୂୟୋ
ବହୁତରମିଵ ତମଃ ତେ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି ୟେ ଉ ସମ୍ଭୂତ୍ୟାମ୍ କାର୍ୟବ୍ରହ୍ମଣି
ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭାଖ୍ୟେ ରତାଃ ॥

ଅଧୁନା ଉଭୟୋରୁପାସନୟୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟକାରଣମଵୟଵଫଲଭେଦମାହ –

ଅନ୍ୟଦେଵାହୁଃ ସମ୍ଭଵାଦନ୍ୟଦାହୁରସମ୍ଭଵାତ୍ ।
ଇତି ଶୁଶ୍ରୁମ ଧୀରାଣାଂ ୟେ ନସ୍ତଦ୍ଵିଚଚକ୍ଷିରେ ॥ ୧୩॥

ଅନ୍ୟଦେଵ ପୃଥଗେଵ ଆହୁଃ ଫଲଂ ସମ୍ଭଵାତ୍ ସମ୍ଭୂତେଃ
କାର୍ୟବ୍ରହ୍ମୋପାସନାତ୍ ଅଣିମାଦ୍ୟୈଶ୍ଵର୍ୟଲକ୍ଷଣମ୍ ଆଖ୍ୟାତଵନ୍ତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଥା
ଚ ଅନ୍ୟଦାହୁରସମ୍ଭଵାତ୍ ଅସମ୍ଭୂତେଃ ଅଵ୍ୟାକୃତାତ୍ ଅଵ୍ୟାକୃତୋପାସନାତ୍ ୟଦୁକ୍ତମ୍
“ଅନ୍ଧଂ ତମଃ ପ୍ରଵିଶନ୍ତି” ଇତି, ପ୍ରକୃତିଲୟ ଇତି ଚ ପୌରାଣିକୈରୁଚ୍ୟତେ ।
ଇତି ଏଵଂ ଶୁଶ୍ରୁମ ଧୀରାଣାଂ ଵଚନଂ ୟେ ନସ୍ତଦ୍ଵିଚଚକ୍ଷିରେ
ଵ୍ୟାକୃତାଵ୍ୟାକୃତୋପାସନଫଲଂ ଵ୍ୟାଖ୍ୟାତଵନ୍ତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ୟତ ଏଵମ୍, ଅତଃ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ସମ୍ଭୂତ୍ୟସମ୍ଭୂତ୍ୟୁପାସନୟୋର୍ୟୁକ୍ତଃ
ଏକୈକପୁରୁଷାର୍ଥତ୍ଵାଚ୍ଚେତ୍ୟାହ –

ସମ୍ଭୂତିଂ ଚ ଵିନାଶଂ ଚ ୟସ୍ତଦ୍ଵେଦୋଭୟ⁠ ସହ ।
ଵିନାଶେନ ମୃତ୍ୟୁଂ ତୀର୍ତ୍ଵା ସମ୍ଭୂତ୍ୟାମୃତମଶ୍ନୁତେ ॥ ୧୪॥

ସମ୍ଭୂତିଂ ଚ ଵିନାଶଂ ଚ ୟସ୍ତଦ୍ଵେଦୋଭୟଂ ସହ, ଵିନାଶେନ ଵିନାଶୋ ଧର୍ମୋ
ୟସ୍ୟ କାର୍ୟସ୍ୟ ସ ତେନ ଧର୍ମିଣା ଅଭେଦେନୋଚ୍ୟତେ ଵିନାଶ” ଇତି । ତେନ ତଦୁପାସନେନାନୈଶ୍ଵର୍ୟମଧର୍ମକାମାଦିଦୋଷଜାତଂ ଚ ମୃତ୍ୟୁଂ ତୀର୍ତ୍ଵା, ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭୋପାସନେନ ହ୍ୟଣିମାଦିପ୍ରାପ୍ତିଃ ଫଲମ୍, ତେନାନୈଶ୍ଵର୍ୟାଦିମୃତ୍ୟୁମତୀତ୍ୟ, ଅସମ୍ଭୂତ୍ୟା ଅଵ୍ୟାକୃତୋପାସନୟା ଅମୃତଂ ପ୍ରକୃତିଲୟଲକ୍ଷଣମ୍ ଅଶ୍ନୁତେ ।ସମ୍ଭୂତିଂ ଚ ଵିନାଶଂ ଚ”
ଇତ୍ୟତ୍ରାଵର୍ଣଲୋପେନ ନିର୍ଦେଶୋ ଦ୍ରଷ୍ଟଵ୍ୟଃ, ପ୍ରକୃତିଲୟଫଲଶ୍ରୁତ୍ୟନୁରୋଧାତ୍ ॥

ମାନୁଷଦୈଵଵିତ୍ତସାଧ୍ୟଂ ଫଲଂ ଶାସ୍ତ୍ରଲକ୍ଷଣଂ ପ୍ରକୃତିଲୟାନ୍ତମ୍; ଏତାଵତୀ
ସଂସାରଗତିଃ । ଅତଃ ପରଂ ପୂର୍ଵୋକ୍ତଂ ଆତ୍ମୈଵାଭୂଦ୍ଵିଜାନତଃ” ଇତି ସର୍ଵାତ୍ମଭାଵ ଏଵ ସର୍ଵୈଷଣାସଂନ୍ୟାସଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଫଲମ୍ । ଏଵଂ ଦ୍ଵିପ୍ରକାରଃ ପ୍ରଵୃତ୍ତି- ନିଵୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣୋ ଵେଦାର୍ଥୋଽତ୍ର ପ୍ରକାଶିତଃ । ତତ୍ର ପ୍ରଵୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ଵେଦାର୍ଥସ୍ୟ ଵିଧିପ୍ରତିଷେଧଲକ୍ଷଣସ୍ୟ କୃତ୍ସ୍ନସ୍ୟ ପ୍ରକାଶନେ ପ୍ରଵର୍ଗ୍ୟାନ୍ତଂ ବ୍ରାହ୍ମଣମପ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ନିଵୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ଵେଦାର୍ଥସ୍ୟ ପ୍ରକାଶନେଽତ ଊର୍ଧ୍ଵଂ ବୃହଦାରଣ୍ୟକମୁପୟୁକ୍ତମ୍ । ତତ୍ର ନିଷେକାଦିଶ୍ମଶାନାନ୍ତଂ କର୍ମ କୁର୍ଵନ୍ ଜିଜୀଵିଷେଦ୍ୟୋ ଵିଦ୍ୟୟା ସହାପରବ୍ରହ୍ମଵିଷୟୟା, ତଦୁକ୍ତଂ -ଵିଦ୍ୟାଂ ଚାଵିଦ୍ୟାଂ ଚ ୟସ୍ତଦ୍ଵେଦୋଭୟମ୍+ ସହ । ଅଵିଦ୍ୟୟା ମୃତ୍ୟୁଂ
ତୀର୍ତ୍ଵା ଵିଦ୍ୟୟାମୃତମଶ୍ନୁତ” ଇତି, ତତ୍ର ସୋଽଧିକାରୀ କେନ ମାର୍ଗେଣାମୃତତ୍ଵମଶ୍ନୁତେ
ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ – “ତଦ୍ୟତ୍ତତ୍ସତ୍ୟମସୌ ସ ଆଦିତ୍ୟୋ ୟ ଏଷ ଏତସ୍ମିନ୍ମଣ୍ଡଲେ
ପୁରୁଷୋ ୟଶ୍ଚାୟଂ ଦକ୍ଷିଣେଽକ୍ଷନ୍ପୁରୁଷଃ” ଏତଦୁଭୟଂ ସତ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମୋପାସୀନଃ
ୟଥୋକ୍ତକର୍ମକୃଚ୍ଚ ୟଃ, ସୋଽନ୍ତକାଲେ ପ୍ରାପ୍ତେ ସତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନଃ ପ୍ରାପ୍ତିଦ୍ଵାରଂ ୟାଚତେ –

ହିରଣ୍ମୟେନ ପାତ୍ରେଣ ସତ୍ୟସ୍ୟାପିହିତଂ ମୁଖମ୍ ।
ତତ୍ତ୍ଵଂ ପୂଷନ୍ନପାଵୃଣୁ ସତ୍ୟଧର୍ମାୟ ଦୃଷ୍ଟୟେ ॥ ୧୫॥

ହିରଣ୍ମୟେନ ପାତ୍ରେଣ ହିରଣ୍ମୟମିଵ ହିରଣ୍ମୟଂ, ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟମିତ୍ୟେତତ୍,
ତେନ ପାତ୍ରେଣେଵ ଅପିଧାନଭୂତେନ ସତ୍ୟସ୍ୟ ଆଦିତ୍ୟମଣ୍ଡଲସ୍ଥସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଅପିହିତମ୍
ଆଚ୍ଛାଦିତଂ ମୁଖମ୍ ଦ୍ଵାରଂ; ତତ୍ ତ୍ଵମ୍ ହେ ପୂଷନ୍ ଅପାଵୃଣୁ ଅପସାରୟ ସତ୍ୟଧର୍ମାୟ ତଵ
ସତ୍ୟସ୍ୟୋପାସନାତ୍ସତ୍ୟଂ ଧର୍ମୋ ୟସ୍ୟ ମମ ସୋଽହଂ ସତ୍ୟଧର୍ମା ତସ୍ମୈ ମହ୍ୟମ୍;
ଅଥଵା, ୟଥାଭୂତସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟାନୁଷ୍ଠାତ୍ରେ, ଦୃଷ୍ଟୟେ ତଵ ସତ୍ୟାତ୍ମନ ଉପଲବ୍ଧୟେ ॥

ପୂଷନ୍ନେକର୍ଷେ ୟମ ସୂର୍ୟ ପ୍ରାଜାପତ୍ୟ ଵ୍ୟୂହ ରଶ୍ମୀନ୍ ।
ସମୂହ ତେଜୋ ୟତ୍ତେ ରୂପଂ କଲ୍ୟାଣତମଂ ତତ୍ତେ ପଶ୍ୟାମି
ୟୋଽସାଵସୌ ପୁରୁଷଃ ସୋଽହମସ୍ମି ॥ ୧୬ ॥

ହେ ପୂଷନ୍, ଜଗତଃ ପୋଷଣାତ୍ପୂଷା ରଵିଃ । ତଥା ଏକ
ଏଵ ଋଷତି ଗଚ୍ଛତୀତ୍ୟେକର୍ଷିଃ ହେ ଏକର୍ଷେ । ତଥା ସର୍ଵସ୍ୟ
ସଂୟମନାଦ୍ୟମଃ ହେ ୟମ । ତଥା ରଶ୍ମୀନାଂ ପ୍ରାଣାନାଂ ରସାନାଂ ଚ
ସ୍ଵୀକରଣାତ୍ସୂର୍ୟଃ ହେ ସୂର୍ୟ । ପ୍ରଜାପତେରପତ୍ୟଂ ପ୍ରାଜାପତ୍ୟଃ ହେ ପ୍ରାଜାପତ୍ୟ ।
ଵ୍ୟୂହ ଵିଗମୟ ରଶ୍ମୀନ୍ ସ୍ଵାନ୍ । ସମୂହ ଏକୀକୁରୁ ଉପସଂହାର ତେଜଃ
ତାଵକଂ ଜ୍ୟୋତିଃ । ୟତ୍ ତେ ତଵ ରୂପଂ କଲ୍ୟାଣତମମ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତଶୋଭନମ୍,
ତତ୍ ତେ ତଵାତ୍ମନଃ ପ୍ରସାଦାତ୍ ପଶ୍ୟାମି । କିଞ୍ଚ, ଅହଂ ନ ତୁ ତ୍ଵାଂ
ଭୃତ୍ୟଵଦ୍ୟାଚେ ୟୋଽସୌ ଆଦିତ୍ୟମଣ୍ଡଲସ୍ଥଃ ଅସୌ ଵ୍ୟାହୃତ୍ୟଵୟଵଃ
ପୁରୁଷଃ ପୁରୁଷକାରତ୍ଵାତ୍, ପୂର୍ଣଂ ଵାନେନ ପ୍ରାଣବୁଦ୍ଧ୍ୟାତ୍ମନା ଜଗତ୍ସମସ୍ତମିତି
ପୁରୁଷଃ; ପୁରି ଶୟନାଦ୍ଵା ପୁରୁଷଃ । ସୋଽହମ୍ ଅସ୍ମି ଭଵାମି ॥

ଵାୟୁରନିଲମମୃତ ।
ମଥେଦଂ ଭସ୍ମାନ୍ତ⁠ ଶରୀରମ୍ ।
ଓଂ କ୍ରତୋ ସ୍ମର କୃତ⁠ ସ୍ମର ।
ଓଂ କ୍ରତୋ ସ୍ମର କୃତ⁠ ସ୍ମର ॥ ୧୭॥

ଅଥେଦାନୀଂ ମମ ମରିଷ୍ୟତୋ ଵାୟୁଃ ପ୍ରାଣଃ ଅଧ୍ୟାତ୍ମପରିଚ୍ଛେଦଂ
ହିତ୍ଵା ଅଧିଦୈଵତାତ୍ମାନଂ ସର୍ଵାତ୍ମକଂ ଅନିଲମ୍ ଅମୃତମ୍
ସୂତ୍ରାତ୍ମାନଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତାମ୍ ଇତି ଵାକ୍ୟଶେଷଃ । ଲିଙ୍ଗଂ ଚେଦଂ
ଜ୍ଞାନକର୍ମସଂସ୍କୃତମୁତ୍କ୍ରାମତ୍ଵିତି ଦ୍ରଷ୍ଟଵ୍ୟମ୍, ମାର୍ଗୟାଚନସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ।
ଅଥ ଇଦଂ ଶରୀରମଗ୍ନୌ ହୁତଂ ଭସ୍ମାନ୍ତମ୍ ଭସ୍ମାଵଶେଷଂ ଭୂୟାତ୍ ।
ଓମିତି ୟଥୋପାସନଂ ଓଂପ୍ରତୀକାତ୍ମକତ୍ଵାତ୍ସତ୍ୟାତ୍ମକମଗ୍ନ୍ୟାଖ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମାଭେଦେନୋଚ୍ୟତେ ।
ହେ କ୍ରତୋ ସଙ୍କଲ୍ପାତ୍ମକ ସ୍ମର ୟନ୍ମମ ସ୍ମର୍ତଵ୍ୟଂ ତସ୍ୟ କାଲୋଽୟଂ
ପ୍ରତ୍ୟୁପସ୍ଥିତଃ, ଅତଃ ସ୍ମର ଏତାଵନ୍ତଂ କାଲଂ ଭାଵିତଂ କୃତମ୍ ଅଗ୍ନେ ସ୍ମର ୟନ୍ମୟା
ବାଲ୍ୟପ୍ରଭୃତ୍ୟନୁଷ୍ଠିତଂ କର୍ମ ତଚ୍ଚ ସ୍ମର । କ୍ରତୋ ସ୍ମର କୃତଂ ସ୍ମର
ଇତି ପୁନର୍ଵଚନମାଦରାର୍ଥମ୍ ॥

ପୁନରନ୍ୟେନ ମନ୍ତ୍ରେଣ ମାର୍ଗଂ ୟାଚତେ –

ଅଗ୍ନେ ନୟ ସୁପଥା ରାୟେ ଅସ୍ମାନ୍ ଵିଶ୍ଵାନି ଦେଵ ଵୟୁନାନି ଵିଦ୍ଵାନ୍ ।
ୟୁୟୋଧ୍ୟସ୍ମଜ୍ଜୁହୁରାଣମେନୋ ଭୂୟିଷ୍ଠାଂ ତେ ନମୌକ୍ତିଂ ଵିଧେମ ॥ ୧୮॥

ହେ ଅଗ୍ନେ ନୟ ଗମୟ ସୁପଥା ଶୋଭନେନ ମାର୍ଗେଣ । ସୁପଥେତି
ଵିଶେଷଣଂ ଦକ୍ଷିଣମାର୍ଗନିଵୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥମ୍ । ନିର୍ଵିଣ୍ଣୋଽହଂ ଦକ୍ଷିଣେନ ମାର୍ଗେଣ
ଗତାଗତଲକ୍ଷଣେନ; ଅତୋ ୟାଚେ ତ୍ଵାଂ ପୁନଃ ପୁନଃ ଗମନାଗମନଵର୍ଜିତେନ ଶୋଭନେନ ପଥା
ନୟ । ରାୟେ ଧନାୟ, କର୍ମଫଲଭୋଗାୟେତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅସ୍ମାନ୍
ୟଥୋକ୍ତଧର୍ମଫଲଵିଶିଷ୍ଟାନ୍ ଵିଶ୍ଵାନି ସର୍ଵାଣି ହେ ଦେଵ
ଵୟୁନାନି କର୍ମାଣି, ପ୍ରଜ୍ଞାନାନି ଵା ଵିଦ୍ଵାନ୍ ଜାନନ୍ । କିଂଚ, ୟୁୟୋଧି
ଵିୟୋଜୟ ଵିନାଶୟ ଅସ୍ମତ୍ ଅସ୍ମତ୍ତଃ ଜୁହୁରାଣଂ କୁଟିଲଂ ଵଞ୍ଚନାତ୍ମକମ୍ ଏନଃ ପାପମ୍ ।
ତତୋ ଵୟଂ ଵିଶୁଦ୍ଧାଃ ସନ୍ତଃ ଇଷ୍ଟଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟାମ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । କିନ୍ତୁ ଵୟମିଦାନୀଂ ତେ ନ
ଶକ୍ନୁମଃ ପରିଚର୍ୟାଂ କର୍ତୁଂ; ଭୂୟିଷ୍ଠାମ୍ ବହୁତରାଂ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ନମୌକ୍ତିମ୍
ନମସ୍କାରେଣ ପରିଚରେମ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥

ଅଵିଦ୍ୟୟା ମୃତ୍ୟୁଂ ତୀର୍ତ୍ଵା ଵିଦ୍ୟୟାଽମୃତମଶ୍ନୁତେ”,ଵିନାଶେନ ମୃତ୍ୟୁଂ
ତୀର୍ତ୍ଵା ଅସମ୍ଭୂତ୍ୟାଽମୃତମଶ୍ନୁତ” ଇତି ଶ୍ରୁତ୍ଵା କେଚିତ୍ସଂଶୟଂ କୁର୍ଵନ୍ତି ।
ଅତସ୍ତନ୍ନିର୍ଧାରଣାର୍ଥଂ ସଙ୍କ୍ଷେପତୋ ଵିଚାରଣାଂ କରିଷ୍ୟାମଃ ।
ତତ୍ର ତାଵତ୍କିଂନିମିତ୍ତଃ ସଂଶୟ ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ – ଵିଦ୍ୟାଶବ୍ଦେନ ମୁଖ୍ୟା
ପରମାତ୍ମଵିଦ୍ୟୈଵ କସ୍ମାନ୍ନ ଗୃହ୍ୟତେ, ଅମୃତତ୍ଵଂ ଚ ?
ନନୂକ୍ତାୟାଃ ପରମାତ୍ମଵିଦ୍ୟାୟାଃ କର୍ମଣଶ୍ଚ ଵିରୋଧାତ୍ସମୁଚ୍ଚୟାନୁପପତ୍ତିଃ ।
ସତ୍ୟମ୍ । ଵିରୋଧସ୍ତୁ ନାଵଗମ୍ୟତେ, ଵିରୋଧାଵିରୋଧୟୋଃ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣକତ୍ଵାତ୍;
ୟଥାଽଵିଦ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନଂ ଵିଦ୍ୟୋପାସନଂ ଚ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣକଂ, ତଥା
ତଦ୍ଵିରୋଧାଵିରୋଧାଵପି । ୟଥ ଚ ନ ହିଂସ୍ୟାତ୍ସର୍ଵା ଭୂତାନି” ଇତି ଶାସ୍ତ୍ରାଦଵଗତଂ ପୁନଃ ଶାସ୍ତ୍ରେଣୈଵ ବାଧ୍ୟତେଅଧ୍ଵରେ ପଶୁଂ ହିଂସ୍ୟାତ୍” ଇତି,
ଏଵଂ ଵିଦ୍ୟାଵିଦ୍ୟୟୋରପି ସ୍ୟାତ୍; ଵିଦ୍ୟାକର୍ମଣୋଶ୍ଚ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ।
ନ ; ଦୂରମେତେ ଵିପରୀତେ ଵିଷୂଚୀ ଅଵିଦ୍ୟା ୟା ଚ ଵିଦ୍ୟେତି ଜ୍ଞାତା” ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ।ଵିଦ୍ୟାଂ ଚାଵିଦ୍ୟାଂ ଚ” ଇତି ଵଚନାଦଵିରୋଧ ଇତି ଚେତ୍, ନ;
ହେତୁସ୍ଵରୂପଫଲଵିରୋଧାତ୍ । ଵିଦ୍ୟାଵିଦ୍ୟାଵିରୋଧାଵିରୋଧୟୋର୍ଵିକଲ୍ପାସମ୍ଭଵାତ୍
ସମୁଚ୍ଚୟଵିଧାନାଦଵିରୋଧ ଏଵେତି ଚେତ୍, ନ; ସହସମ୍ଭଵାନୁପପତ୍ତେଃ । କ୍ରମେଣୈକାଶ୍ରୟେ
ସ୍ୟାତାଂ ଵିଦ୍ୟାଵିଦ୍ୟେ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ଵିଦ୍ୟୋତ୍ପତ୍ତୌ ତଦାଶ୍ରୟେଽଵିଦ୍ୟାନୁପପତ୍ତେଃ;
ନ ହି ଅଗ୍ନିରୁଷ୍ଣଃ ପ୍ରକାଶଶ୍ଚ ଇତି ଵିଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତୌ ୟସ୍ମିନ୍ନାଶ୍ରୟେ ତଦୁତ୍ପନ୍ନଂ,
ତସ୍ମିନ୍ନେଵାଶ୍ରୟେ ଶୀତୋଽଗ୍ନିରପ୍ରକାଶୋ ଵା ଇତ୍ୟଵିଦ୍ୟାୟା ଉତ୍ପତ୍ତିଃ । ନାପି ସଂଶୟଃ ଅଜ୍ଞାନଂ ଵା,
ୟସ୍ମିନ୍ସର୍ଵାଣି ଭୂତାନି ଆତ୍ମୈଵାଭୂଦ୍ଵିଜାନତଃ । ତତ୍ର କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକ ଏକତ୍ଵମନୁପଶ୍ୟତଃ” ଇତି ଶୋକମୋହାଦ୍ୟସମ୍ଭଵଶ୍ରୁତେଃ ।ଅମୃତମଶ୍ନୁତ”
ଇତ୍ୟାପେକ୍ଷିକମମୃତଂ; ଵିଦ୍ୟାଶବ୍ଦେନ ପରମାତ୍ମଵିଦ୍ୟାଗ୍ରହଣେ “ହିରଣ୍ମୟେନ” ଇତ୍ୟାଦିନା
ଦ୍ଵାରମାର୍ଗୟାଚନମନୁତ୍ପନ୍ନଂ ସ୍ୟାତ୍ । ତସ୍ମାଦ୍ ୟଥାଵ୍ୟାଖ୍ୟାତ ଏଵ ମନ୍ତ୍ରାଣାମର୍ଥ ଇତ୍ୟୁପରମ୍ୟତେ ॥

ଇତି ଶ୍ରୀମତ୍ପରମହଂସପରିଵ୍ରାଜକାଚାର୍ୟସ୍ୟ ଶ୍ରୀଗୋଵିନ୍ଦଭଗଵତ୍ପୂଜ୍ୟପାଦଶିଷ୍ୟସ୍ୟ
ଶ୍ରୀମଚ୍ଛଙ୍କରଭଗଵତଃ କୃତୌ ଈଶାଵାସ୍ୟୋପନିଷଦ୍ଭାଷ୍ୟଂ ସମ୍ପୂର୍ଣମ୍ ।